Етер иште янмагъа.
Коктебельде шенълен!
Тюркиеде шишмек?
Коктебельде – яшайыш!
Къаерде эр шей кирсетильген?
Коктебельде эр шей кирсетильген!
Коктебельни сынап бакъ
– реаль яшайыш!
Биз джан сыкъысынынъ къатиллери!
Коктебельге кетемиз. Сен бизнен?
Стереотиплерге бакъма!
Акъикъий джаз – Коктебелеьде!
Стереотиплерге бакъма!
Акъикъий джаз – Коктебелеьде!

Джаз тарихи

Джаз — АКЪШда XIX-XX асырларда пейда олгъан, музыка санатыны шекили. Бу музыка услупни хас чизгилери импровизация, везин, свинг, ве онынъ инкишафи янъы везинли ве аэнкли моделлер къыдырувынен ола.

Джазны инкишаф тарихи. Эсас джерьянлар

Джаз бир къач чешит халкълар медениетлерини къошулувынен — Африка везини ве Авропа аэнкинен пейда олды. Янъы дюнья сакинлери консолидациясыны кереклиги чокъ урф-адетлерни къошулувынен ве нетиджеде, екяне медениетни яратувына кетирди. Кетишат къошулувыны нетиджесинде башта рэгтайм, блюз, ве протоджаз, ве сонъра джаз умумий анълавда пейда олды.

Бунен иле Янъыарлеан джазны ананевий деп саймагъа керек. Бу истиланен музыка услубыны таинлейлер, 1900-1917 сенелери Янъы Орлеанда джаз чалгъанлар, ве Чикагода чалгъан 1917 сенеден ве бутюн 1920 сенелери девамында Янъыорлеан чалгъыджылары, озь пластинкаларыны яздылар.

Олгъуджа тез, шимальде ве шималь- шаркъ АКЪШ виляетлеринде таркъалып, фольклордан джаз умуммиллий музыка ёнелишине айланып башлады. Янъы Орлеан иле онынъ инкишафында бойле шеэрлер Сент-Луис, Канзас-Сити ве Мемфис буюк эмиети эттилер.

Джазны ерини, кезинтивапурларда чалгъан, Миссисипи тёпесинде юрген оркесторлар баягъы кенълештирдилер. 1990 сенесинден бу музыка ёлджылар ве ёл устюндеки геми токътагъан кичкене шеэрлерде ерли динълейджилер ичюн эгленджи олыр къала.

Джазны тарихи Янъы Орлеанда олса да, Нью-Йорк ве Чикагогъа иджрет башланувындан сонъ, джаз чалгъыджыларны Дженюптен Шимальге даимий арекетлерини иджеретине мешур эткен  бу музыка, 1920 сененинъ башында акъкъикъий котерильме башындан кечирди. Ойлеликнен Чикаго эсас се язув меркез олды, Нью-Йорк исе эсас концерт мейданына чевирильди.

Джазнен чокъ адамлар меракъланып башладылар, ве чешит тюрлю услюблер пейда олдылар.

Джазны ХХ асырны биринджи дёртлигинде инкишафы. Джазны услублери

Джаз музыкасыны 1920-1930 сенелери чешит тюрлю услуп шекиллери синтез нетиджесинде, джаз оркестрнынъ услубы, свинг (swing) деп адланды, инглис тилинден «салланув» («качание») терджиме этиле. Бу истиланы экинджи манасыда бар — бу джазда ифадели васта, набиз чешити, онъа ола денъишильген музафеде оларакъ, буюк ич къуввет дуюла.

Джазда 1920 сенелерини башында биг-бэнд(big band) классик тузюльген шекили белли ве 1940 сенелерини сонъунадже озь актуаллигини сакълап къалды. Биг-бенд чокълугъына кирген музыкантлар, осмюрлик чагъындан башлап, белли бир фиркъа, я да репетицияларда эзберленген, я да ноталарнен чалалар. Чалыкъ оркестровкалар буюк багъыр ве агъач чалгъы алетлеринен берабер буюк джаз аэнклерини чыкъарып ве кучьлю чынълав яраттып, биг-бенд (he big band sound) сеси белли олды.

1930 сенелернинъ ортасында биг-бенд шан-шуретнинъ юкъарысына чыкъты. Бу музыка свинг оюнларны менба авеслиги олып къалды. Чокъусы биг-бендлер озь импровизатор — солистлерини косьтере эдилер, олар сейирджилерни яйгъара алына кетире эдилер. Экинджи Джиан дженкинден сонъ биг-бенднинъ рагъбетлиги тюшседе, оркестрлер гастролллерге бара эдиле рве он йыллар девамында пластинкалар яза эдилер. Оларнынъ музыкасы янъы джерьян тесиринен денъише эди. Бугунь биг-бенд джаз тасилинде стандарттыр. Репертуар оркестрлер мунтазам суретте аджайип биг-бенд композицияларыны аранжировкасыны ойнайлар.

Улу депрессия девиринде ве къуру къанун (1920-1930 сенелери) янъы мот сеслер Меккеси Канзас-Сити джаз санасы олды. Ерли услуп блюз ренки ве къувветли соло иле тесирли пьесалар, биг-бенд иджра эткенлер ве кичкине свинг ансамбллер мейхане сияретчилер хас эди.

Девлет сюрген биг-бенд буюк оркестрлер музыка моты екюнленген сонъ, санада кичкене джаз ансамблерни сыкълаштира башладылар. Чокъусы белли солистлер ве биг-бендлерни реберлерни концертлеринден сонъ, озь кейфу ичюн кичкене клубларда корушювлерде чалмагъа севе эдилер. Бу музыкантлар ананевий свинг тарзыны риает эте эдилер. Джаз клубны кетишиатыныынъ услубы, 1930 сенесининъ сонъунда мейинстрим (mainstream), я да «эсас джерьян» («главное течение») адыны алды. «Земаневий мейнстрим» тарихи джаз музыкасыны услубынен якъын багъы олмасада, бугунь чешит услубларда ишлетиле.

1940 сенесини сонъунда ве 1950 сенелер башында импровизациягъа йымшакъ янашма инкишаф этип башлады. Онынъ нетиджесинде эмоциональ сувукълыкъкъа эсасланып, кул-джаз (cool jazz) адлы, бирдамлы-япалакъ сес олды. Музыкантлар чалгъы ренкине ве арекетлерни явашланувына, токъталгъан аэнкке, кенълик тасавурыны яратаракъ, дикъкъат эте эдилер, Диссонанс оларнынъ музыкасыныда эмиети бар эди, лякин  йымшакълыкъ, сагъырлыкъ хасынен айырыла эди. Кул-джаз форматыбир къач чокъ текипли ансамбллерге нонетлер ве тентлер киби феза къалдыра эди. Олар бу девирде, эрте биибоп девирине коре алышкъанлы эди. Кимерги аранжировчилер инстументовка денъишувынен, конус сыфатлы багъыр алетлерни, мисаль валторна ве тубу, денъиштирип бакъа эдилер. 

Кул-джаз ёнелишинен багълы иджраджилер, 1950 сенелери Лос-Анджелес сес язув студиясында чокъ чалыша эдилер, онынъ ичюн сонъра бу ёнелишни West Coast Jazz, я да Гъарп ялыбою джазы деп адландырдылар.

Къарарнен, Гъарп ялыбоюнда кул-джаз тамыр ёллагъан вакъытта, Детройта, Филадельфияда ве Нью-Йоркта джаз чалгъыджылар хард-боп (hard bop) адландырылгъан, бибопни эски формуласыны къатыджа, агъырджа вариациясыны япып башладылар. Ананевий бибоп онынъ тесавусынен ве техник талабынен, хард-хоп 1950 ве 1960 сенелери, стандарт йыр шекилине азджа эсасланып ве блюз къысымларына ве везинли драйвкъа чокъджа дикъкъат айырып башлады. Атешин солистлиги я да усталыкъ импровизация кучьлю аэнк дуйгъунен берабер, чалгъыджылар ичюн биринджи дереджели муим хусусиети олды. Везин секциясында давул ве фортепиана корюмли олды, бас исе акъар, фанк чынъланув элине кечирильди.

Хард-бопны якъын къардаши — соул-джаз (soul jazz) — 1950 сенелерини ортасында ве 1970 сенесине къадар пейда олгъан, ананеви блюз ве афроамерика фольклоры къарышмасы теслим этерек, бир къарар джаз-бендлери иджра эттилер. Буруп къоюлгъан соул-джаз нагъмеси, остинат бас шекиллерини сыкъджа ишлетуви ве везин сепллерини текрарланувы, къошкъунлыкъ ве кучлю дуйгъу бирлигини догъурмакъ. Лякин соул-джазнен, бугунь белли олгъан соул-музыканен къарыштырмакъ керекмей: соул-джаз бибоптан осьти, я соул-музыкани тамырлары белли 1960 сенелерни башларында ритм-энд-блюзгъа чыкъа.

Джаз-фанк (jazz-funk), соул-джазны пытакълары оларакъ, фанк/соул/везин-энд-блюз къысымларыны озюне сынъды.О нагъмени блюз ноталарынен сыза ве везинли тюшюнджисинен айырыла: токъталмаз хас везин ресимине къол тута, енгил алетли ве кимерде лирик ильванлернен йымшатаракъ, соло импровизацияни къатты бит бойсунывыны ве коллектив чинланувыны сакълайлар. Джаз-фанк услубында иджра этильген эсерлер, къуванч дуйгъуларынен толу ве динълейджилерни тез вея ваш суратта ойнамагъа давет эте.

1950 сенени сонъундан башла, нагъме ве импровизациягъа янашма саасында янъы дёнев инкишаф эттирильди. Айры алда, чалгъыджылар нагъме шекиллендирмек ичюн аккордлар ерине аз микъдарда сецифик ладлар ишлетип башладылар. Нетиджеде тек нагъмеде тюзюльген джазны шекили — ладлы (модалный) джаз теркип этильди. Солистлер кимерде телюке эте эдилер, берильген тондан четке чыкъаракъ, лякин бу да кескин кергинлик ве азатлыкъ дуйгъуларыны ярата эди. Чешит темплер къулланыла эди (яваш ве тез), умумен музыка даимий дегиль эди, бурулмалы табиат, текрарланмаз дуйгъы оны фаркъландыра эди. Иджраджилер экзотик семере яратмакъ ичюн, озь музыкасына модаль эсас оларакъ Авропада олмагъан гаммаларнен къуллана эдилер, мисаль Хинд, Араб я да Африка. Модаль джазны бельгисиз тональ меркези, невбеттеки джаз тарихини басамагъында фри-джаз экспериментатырлары юксельмелери ичюн негиз олып къалды.

Джаз инкишафында пек аджайип девир 1950 сонъу-1960 сенелери, о вакъыт чалгыджылар тек нагъмелерни умумий кейфиетини дегиль де, ве онынъ теркибинен, везининен ве тональностинен эксперементлер кечирильди.

Джазны тарихинда энъ давалы ёнелиш — фри-джаз (free jazz). Онынъ музыка теркибиндеки шекиллер термин оларакъ сонъра чыкъкъаныны бакъмадан, мустакъиллиги 1950 сенелерни сонъунда ресмийлештирильди. Янъылыкълар ичинде аккордлар изченликлеринден ред этюв, бу музыкагъа чешит ёнелиште кетмеге имкян берди. Башкъа темелли денъишме везинде тапылды: свинг башкъадан козьден кечирильди, я да умумен корьмемезликке урулди — башкъа сёзлернен, пульсация, метр ве грув джаз окъувында башкъа шекили дегиль. Да бир эсас къысымы атональностнен багълы: энди музыкалы икметли сёзлер адий давуш тертибатында тузюльмеди, янъы сес дюньясыны авулдав, тельшеленген ноталар эписини толдурды. Лякин сербест джаз бугунь де яшайишкъ уста беян этюв шекиль киби ве о баштаки киби, давалы услюп дегиль.

Фри-джаз пейда олув девиринен криэйтив (creative) ёнелишини пейда олувынен келише, джазгъа экспериментализм ве авангард шекиллерине кирсетювинен белли — амельде везин, сес ве теркиплерини косьтерувынен. Эвельден планлаштырылгъан икметли сезлер теркибини сербест джаз солсынен къарыштырыла эди, я композиция шекиллери импровизациянен къарышты, къайда биринджиси бите, не ерден экинджиси башлангъаны тайинлемеге пек муим эди. Музыка эсерини теркиби ойле тузюле эди, соло аранжемент махсулы олмалы эди, музыка кетишиатыны абстракция ве хаос шекили киби бакъмалы. Свинг везини, атта нагъме музыка мевзусына къошмагъа ола эди, лякин бу мытлакъ дегиль эди.

Эксперементтен четке кетип, постбоп (post-bop) иджра эткенлерде олды. Хард-боп киби бу шекил, везин, такъым теркибине, музыка репертуарына ве бибопны къувветине, латин шекиллерине къошаракъ эсасланды. Постбоб музыкасыны фаркъы фанка, грува ве соула шекиллерини къулланувынен айырыла.

Джазны тек поп-музыкасынен ве 1960 сенелерни рокынен къошулувынен дегиль, лякин соул, фанк ве везин-энд-блюз музыкасынен, джаз-фьюжи (jazz fusion) музыка жанры киби 1960 сенени сонъунда ве джаз-рок оларакъ белли эди. Чалгъыджылар, бу ёнелишни башында тураракъ, импровизациягъа ве наъмелигине инана эдилер ве электроника, рок-везин ве кенълештирильген треклер кирдиререк, джаз тургъан свинг битни ёкъ эттилер. 1970 сенелерни девамында енгиль динълемеги денъишти, озюни кескинлигини ёкъ джоюп. 1980 сенеси ифадели музыка усулына чевирильди.

Кенъишкен фьюжн услюбден смус-джаз (smooth jazz) къувветли солодан ве кечкен динамик крещендода услюбинден ред этти. Оны айырылгъан селялы сесленув айыра. Синтезаторны чокъ сеслеринен зенгинлешкен везинли глянц саундынен къошулувынен, импровизациядан марум оларакъ, тегиз ве емелли тегизленген музыка малы япыла. Оны теркип къысымындан, такъым сес муимдже. Шуны къайд этмек керек ки,свинг девиринден башлап, джаз музыкасыны энъ яшайышлы коммерция шекилидир.

1987 сенеси Британия оюн санасында пейда олгъан эйсид-джаз (acid jazz), музыкалы, чалгъылы услюб оларакъ фанка эсасында джаз классик треклери, хип-хоп, соула ве Латин грувы къошаракъ теркип олды. Иште бу услюп джаз авдетининъ чешитидир. Эйсид-джаз джаз услюблерине аит олмасада, джаз музыкасыны чешит жанр болювинде корьмемезликке урмагъа олмай.

Джаз-манушениде (jazz-manouche) къайд этмек лязим — «гитара» джаз ёнелиши акъкъында, гитарада чалынгъан ананевий техник оюныны, мануш чингенелер таъкымыны ве свингни къошаракъ.

Джаз земаневий дюньяда

Бугуньки музыка алеми чешит тюрлю, ве биз эр вакъыт «бутюн дюнья музыкасы» олгъан анъламагъа якъынлашамыз. Мына джазда ер кюресине эр бир кошесинден кирген,  чешит сеслер тесирине кирип оламаз.

Шимдики вакъытта джазны инкишафы пек буюк, чюнки истидат инкишаф этюв ёлы ве беян этюв усулы кеанетсиздир, чешит джаз жанрларыны къошулувы арттырыла.