Сербест адамларны нагъмеси

Джаз СССРде, Америкадаки киби, 1920-нджи сенелерни башларында пейда олды. Биринджи джаз оркестр 1922 сенеси Валентин Парнах театр эрбабы, оюнджы, терджимеджи, шаир яратты. Ве эксперемент ансамблини биринджи чыкъыш кунюни — 1октябирни — бизим мем лекетте джазны догъгъан куню сайыла.

Тарихте бу Совет укумиетини музыка ёнелишинде белли адамы Александр Цфасман олды. «АМА-джаз» эсас къойгъан оркестр биринджи кере радиода чалды ве биринджи грампластинкагъа («Аллилуйя») язды. Чокъ чалгъыджылар ве тенкъитджилер чалгъыджыларны юксек севиеде чалгъанларына ве айырыджа Александр Цфасмангъа къыймет кестилер.

1930 сенеси актёр ве йырджы Леонид Утёсовнынъ истидаты ве артистиклигине бинаэн ве трубаджы Яков Скоморовскийге джаз СССРде пек белли олды. Буны пек аджайип ресимлештире 1934 сенеси чыкъкъан «Шенъ балалар» кинокомедиясы, джаз чалгъыджыны тарихина багъышлангъан, онда Утёсов эсас ролде иштирак этти. Онен берабер бутюн джаз-бенди иштирак этти, фильмни мувакъиетинде буюк эмиети олды. «Шенъ балалар» даки йырлар пек белли олдылар. Але даа биз бурун тюбюнде мурулдаймыз, кимерде бу Исаак Дунаевскийни биринджи совет джаз-комедияларындан нагъмелер олгъана шекленмейип.

Ондан да гъайры фильм чет эльдеде нумайиш этильди. О вакъыт газета New York Times язды: «Сиз беллейсиз Москва энди куреше, окъуй, чалыша? Адашасыз… Москва куле! Ве ойле де кейфлили, юкъумлы, шенъ сиз оларнен иле куледжесиз». «Москва куле» («Москва смеётся» (англ. Moscow Laughs)) чет-эльде бойле ад иле кирагъа чыкъты.

Лякин але даа тааджиплендире, насыл олып бу комедия кенъ кирагъ чыкъты — фильм совет теркибине къарама къаршы. Джаз такъымыны пейдаланувы икяени бахтлы екюни совет шимдилигине адет-узьре черчивесине кирмей. Аджеба, Италия матбуатында не язгъанлар: «Ичте анълашылмай, Александров насыл этип «Шенъ балаларны» чыкъарды. Бельки, геджеси, эписи башлыкълар юкълагъанда. Гедже къараныгъында студия кирип ве саба танъгъадже фильмни чыкъарды».

1940 сенелерни сонъунда ансамбллер, «совет музыкасы» олмагъан йырларны иджра эткенлерни, фааль къувгъынлыкъкъа огърай эдилер. Йымшама башланувынен чалгъыджыларны йызыне тушув токъталды. Лякин гъарп музыканы тенкъыды девам этти. «Бугунь джа чаласын, ярын исе Ватанынъны сатарсын», — комсомолларны къоркъыза эдилер.

Лякин не фиркъа башлыкъларыны ве акимиетни сес ве везин алувы не ичюн раатсызлатты? Не ичюн бутюн девлет кучунен бу нагъме авескярларыны бастырдылар? Оларны газета саифелеринде маскъара япа эдилер, атта инадеткен сойларыны институттан ве комсомолдан чыкъара эдилер. Джевап адий эди: бу музыка сербест ве «коммунизм къуруджыларына» зарар олар эди. Эписи бир йырлагъан, бир кино бакъкъан, бир тюсте урба кийген ве бир фикирлешкен, ярыкъ адамлар, мустакъиль козьбакъышларынен ве истеклеринен умумий ресимге келишмей эдилер.

Валерий Тодоровскийнинъ «Стиляглар» фильминде мюфрезелерни «совет олмагъан» музыкаларны динъледжилер арасындаки курешни ачыкъ айдын косьтере. «Бир зынджырнен догюльгенлер. Бир макъсатнен багълангъанлар», — социал мефкюре черчивесине келишмеген комсомол башлыкъларыны агъызындан «къызгъан демирнен куйдырмек ве ярамай сипирткинен къувмакъ» киби сеслене.

Карен Шахназаровны 1983 сенеси чыкъарылгъан «Биз джазданмыз» фильминде, Игорь Скляр иджрасында, дюльбер джаз авескяры яратылгъан. Мындада акъсызлыкъны корьмек мумкюн: «енгиль» музыка авескярлары ичинде де къырсызлар бар экен, джаз-бендни озь байрамына давет этип, фиркъа ишчилери исе чалгъыджыларны корьмемезликке урдылар.

Ойлеликнен, ниает джазгъа ляйыкъ ир намус, бу фильмни итибарыны эксильтмеди. Фильмде пек чокъ яхшы сеслер ве кейфиетли музыка. Афроамерикалы йырджыны ойнагъан Лариса Долина, пек аэнкли бакъылды. Шуны къайд этмек керек ки, чокъ йыллар девамында сейирджилерни севгилери азланмай.

Совет джазы чокъ девирлер кечти эм тикленув, эм къувулув. Ред этювге бакъмадан, о мувафакъиети чокъ эди. Бу айры бир икяе, башкъа чокъусына окъшамагъан.

Къайта къурув тек мемлекетни дегильде, музыка ёнелишлер инкишафындада къыйын дакъыкъалар эди. Джаз, сёнгенге окъшап, янъы нефес алды. Сербест стиль ве озюни теслим этмек имкяны оны пек дикъкъаткъа джельп эти эм генчлерге, янъы дуйгъулар ве сербестлик истегенлерге, эм де буюклерге, ред этювлерни ве къуваламаларны «семизлер музыкасына» эслегенлерге.

Бугунь Русиеде ве кечмиште СНГ мемлекетлеринде чокъ джаз проектлери, клублары, фестиваллери ачылды, тек нам къазангъан сана усталары дегиль де, даа чокъ джазмен ишинибашлаяткъан яшлар чыкъышта булундылар.

Джаз бизим мемлекетте чокъ шей корьди, онынъ ичюн текрарланмаз чызгилерини тапты.

2014 сенеси сентябрь айында Koktebel Jazz Partu фестивалине келип озюнъыз къанарсынъыз.